In zen zeggen we: de vinger die naar de maan wijst is niet de maan zelf.
Eckhart Tolle zegt het zo: ‘Analyzing the pointer is pointless’.
Wat een goeie en humoristische uitspraak. En hoe waar!
Deze zin trof me omdat ik in mijn lessen op dit moment bezig ben de *Hartsutra te verhelderen. En ik dan merk hoe lastig dat is als ik het toch weer inzichtelijk probeer te maken door het verbaal en rationeel uit te leggen.
Eigenlijk moet je met de woorden gaat mediteren, gaan zitten in zazen, om ze langzaam te laten doorsijpelen; je te laten doordringen, ze te laten resoneren en dan te voelen wat ze met je doen.
Soms valt er een kwartje en licht er wat op, maar soms ook niet. Geen probleem.
Want juist in de herhaling – en Zenbeoefening vraagt een voortdurende herhaling – kan zich langzamerhand iets openbaren en verhelderen.
Vandaar dat ik iedereen heb gevraagd om de tekst uit het hoofd te leren (in het Engels klinkt dat mooier: by heart) en daarom wil ik ook vanaf nu de tekst vaker in het Nederlands reciteren als we beginnen met zazen.
Dan kunnen de woorden zich – ook buiten de zendo – van tijd tot tijd ontvouwen in hun diepere betekenis als ze opkomen, soms ook zonder dat je dat bewust stuurt.
Zen gaat niet zozeer over de verbetering van je leven, maar over het zien van de diepte van je leven.
Dat is waar de Hartsutra je aan herinnert. Om door de oppervlakte van je leven – met zijn ontelbare vormen – heen te kunnen kijken en die grondeloze diepte te zien en te ervaren; al is het misschien maar van tijd tot tijd.
Om te zien dat we golf zijn, maar ook de oceaan. Dat we vorm zijn, maar ook essentie, of Boeddha, God, Dao of hoe je het ook maar wilt noemen.
Of zoals de Hartsutra zegt: Leegte.
Leegte (Shunyata) is een lastig en misleidend woord voor ons omdat je het al snel associeert met vacuüm, aan een soort ’nietsheid’. Of aan iets dat er niet toe doet.
Liever zeggen we daarom ’openheid’, in de zin van: niet ingevuld, onbepaald, vrij stromend en zich voortdurend transformerend. Zoals het universum zich nog steeds ontwikkelt, net als alle leven, net als jij en ik. Niets ligt vast, alles is open en voortdurend in beweging.
Kijk, en nou ga ik toch weer iets uitleggen, wat ik zelf niet echt verstandelijk kan begrijpen. Wel kan ik er een gevoel voor ontwikkelen, een manier van anders kijken dan anders.
Dat vraagt ontwenning van mijn normale manier van kijken, die altijd gericht is op voorkeur (wat zit er in voor mij?) en afkeer (dit wil niet, wegwezen!).
In dat opzicht zeggen we ook wel dat Zen niet gaat over iets léren, maar iets áfleren.
Om terug te komen op de uitspraak van Tolle, alle onderricht: de teisho’s, de boeken de uitspraken, eigenlijk de hele Boeddhistische canon met alle leraren, zijn niets anders dan ’pointers’, Vingers naar de maan, verwijzers naar waar het echt over gaat.
En dat is niets anders dan ons leven, in dit concrete tijdsgewricht op deze concrete plaats. Zen is in feite niets anders dan het beoefenen van ons leven van dag tot dag.
Maar omdat dat zo lastig is en we dat zo makkelijk vergeten, hebben we in Zen een specifieke beoefening tot onze beschikking: zazen.
Die beoefening vraagt om voortdurende herhaling, anders kan ‘het’ zich niet in ons systeem innestelen. Piano leren spelen, tennissen, noem het maar: wil het in je lijf gaan zitten, dan zijn inzet, beoefening – veel en regelmatig – het enige wat er op zit.
In de beoefening vallen ons dingen toe die we niet uit de boeken kunnen halen, noch uit welk onderricht dan ook, hoe goed en ’verlicht’ de leraar ook is. Ook al heb je een wereldberoemde pianist als leraar: je hebt er niets aan als je niet zelf aan de slag gaat. We dienen het voor onszelf te verwerkelijken.
Wat niet wegneemt dat goeie leraren en goed onderricht zeer behulpzaam kunnen zijn. En als pointer wel degelijk van groot en soms zelfs doorslaggevend belang kunnen zijn. Zo ook hopelijk dit verhelderende filmpje van Eckhart Tolle (4.15 min).
* De Hartsutra is een korte tekst die het ‘hart’ van het Zenboeddhistisch inzicht uitdrukt. De tekst wordt in elke zendo – waar ook ter wereld – gereciteerd; meestal aan het begin van de dag of een meditatiebijeenkomst. We noemen het ook wel een bevrijdingslied, omdat het je kan bevrijden van de begrenzingen van je overtuigingen, ideeën en concepten. Vrij om te ervaren wat je ervaart zonder het direct in het jou bekende en vertrouwde denkframe te persen.
De Hartsutra spoort je als het ware aan om die begrenzingen te doorzien en je te openen voor de directe ervaring van de diepte en het mysterie van ons leven.
Dat is de inzet van zenmeditatie.
Zentrum 