Een paar jaar geleden kreeg ik vanuit ‘het niets’ een boek toegestuurd. Het bleek een donatie te zijn van Amaravati Publications en bevatte toespraken van Ajahn Sumedho, een van oorsprong Amerikaanse Theravada monnik.
Ik had me eerlijk gezegd nooit zoveel bezig gehouden met het Theravada Boeddhisme om allerlei redenen, waarvan de meeste vrees ik niets anders waren dan vooroordelen, ontsprongen aan onwetendheid en gemakzucht. Hoe arrogant kun je zijn!
Hoezo ‘Zen mind beginner’s mind’?
Een van mijn studenten bleek deze leraar en zijn onderricht te kennen en was onder de indruk van hem. Ineens herinnerde ik me het boek en – wat nieuwsgieriger geworden – ging het opnieuw en nu wat aandachtiger lezen. Deze keer was het raak en werd ik getroffen door zijn inzicht en openhartige en heldere woorden. De boodschap – weliswaar anders verpakt – verschilde in niets van waar we in Zen mee bezig zijn.
De teksten draaien voornamelijk over wat hij noemt: intuïtief gewaarzijn.
Dat is meteen ook de titel van zijn boek.
Het motto voorin het boek luidt:
Dit gewaarzijn is je toevlucht.
Gewaarzijn van de veranderlijkheid van gevoelens, houdingen, van stemmingen,
van dingen die veranderen en emoties die veranderen.
Blijf daarbij, want het is een toevlucht die onverwoestbaar is.
Het is niets iets wat verandert.
Het is een toevlucht waarop je kunt vertrouwen.
Het is niet iets wat je creëert: het is geen creatie, het is geen ideaal.
Het is heel praktisch en heel eenvoudig, maar ook:
is het heel gemakkelijk over het hoofd te zien of niet op te merken.
Wanneer je opmerkzaam bent, begin je het te zien: het is zoals het is.
Hier staat het weer eens in een paar zinnen: krachtig en simpel.
Dit intuïtieve gewaarzijn is onze toevlucht zegt Sumedho. Het is er altijd en staat altijd ‘tot je beschikking’, hoe beklemd, onzeker of desperaat je je soms ook voelt.
Er is een voortdurend krachtenspel gaande, in de buitenwereld en in onze binnenwereld. Je kunt je daarvan soms een speelbal voelen, alsof je er geen grip op hebt. Dat klopt ook wel: op veel gebeurtenissen, ook onze reacties daarop, hebben we veel minder controle dan we denken of zouden willen.
Maar: er is wél iets dat dit kan zien, kan waarnemen; iets dat weet kan hebben van wat er gebeurt en de impact die het op je heeft. En dat is je gewaarzijn of bewust zijn.
Boeddhisme gaat over het ontdekken, cultiveren en functioneren van dit gewaarzijn. Alleen al het zien, erkennen en aanvaarden van wat je ervaart, is voldoende om een bevrijding in gang te zetten. En dat gebeurt dan ‘als vanzelf’.
Als een vraag of kwestie werkelijk verhelderd is, laat het antwoord zich kennen.
Zó indringend is de wereld, dat we dit makkelijk vergeten en kwijt raken en ons verliezen in de waan van de wereld.
Niet de wereld is de waan, maar zoals ik kíjk en interpreteer is de waan.
Gewaarzijn biedt een opening om te zien dat het is zoals het is en niet persé wat ik denk, hoop of vrees wat het is.
Je hoeft dan niet meer te vluchten of te vechten. Het is een ander manier van kijken en leven: vrijer, onthechter en warmer.
Gewaar-zijn is een zelfstandig naamwoord en tegelijk ook een werkwoord:
we moeten er iets voor doen, maar vooral iets voor laten. En omdat we zulke doeners en aanpakkers zijn en we het niet kunnen ‘laten’, is dit misschien wel het moeilijkste wat er is voor ons.
Gewaarzijn vraagt eerder een stap terug te doen. Te ontspannen, te kijken, te ervaren en voelen. En dan begin je het te zien zegt Sumedho: HET IS WAT HET IS.
Dit is geen dooddoener en het is ook geen defaitisme en fatalisme. Het is een helder, bevrijdend inzicht dat je uit je droomwereld terugbrengt in de realiteit.
En als je ziet dat ‘het is wat het is’ – in rust en helderheid – kun je doen of laten wat je wilt of nodig acht.
Dan wordt je handelen een respons, voortkomend uit vrijheid en niet de gebruikelijke geconditioneerde reactie. Dat maakt het verschil tussen conditionering en bevrijding.
Zentrum 