Niet weten

Ik vermoed dat elk mensenleven van tijd tot tijd van die periodes kent waarin de gebruikelijke houvasten en zekerheden niet meer werken. Alles wat je leek te weten, al je ervaringen….ze voelen als vruchteloos en je staat weer met lege handen. Letterlijk onthand, soms ook onthutst en verward.
In de grote verhalen wordt dit vaak verbeeld als een periode in de woestijn, een tijd van letterlijk droog staan. Misschien is dat het gevoel van de alcoholist die droog staat: de gebruikelijke toevlucht is er niet en je voelt je radeloos en reddeloos. Vaak ook vergezeld van gevoelens van schaamte. Zet de radio en TV aan en je hoort en ziet allemaal mensen om je heen die nergens last van hebben; die het leven fantastisch vinden en dansend door het leven gaan. Iedereen laat zich van zijn beste kant zien en het gevoel kan je bekruipen dat jij de enige ‘tobber ‘bent. Vaak is een therapie- of hulpgroep alleen al om die reden bevrijdend voor mensen omdat ze daar zien dat ze niet de enige zijn en dat dit ook behoort tot onze menselijke conditie: deze twijfel, dit verlies van geloof, hoop en liefde.

Wellicht komt hier in zicht wat we in Zen noemen: Grote Twijfel. Het onderscheid tussen ‘kleine’ en grote twijfel is niet altijd even duidelijk te maken. Ze lopen ergens in elkaar over denk ik. Misschien is het zo dat je in kleine twijfel blijft hangen in jezelf en je langzamerhand kan verteren door gevoelens van spijt, onmacht en droefenis.
En dat grote twijfel de ruimte in zich heeft om te zien dat dit niet alleen maar gaat over mijn persoonlijke tekort, maar over iets waarvan het leven doordesemd is. Dat je kunt gaan zien dat je leven groter is dan alleen maar wat je ervan vindt of voelt.

Stemmingen, gevoelens en gedachten kunnen je behoorlijk in hun greep krijgen en houden, zeker als je daar gevoelig voor bent. Op dit punt kun je steun hebben aan iets wat we geloven of vertrouwen en dat ons weer in beweging kan krijgen. Dat is voor iedereen weer anders. Vroeger vielen we makkelijker terug op religie als steun en nog steeds vinden veel mensen kracht in hun vertrouwen op iets dat als groter wordt ervaren dan alleen jezelf. Er zijn veel dingen die kunnen helpen. Sport lijkt inmiddels ook een soort nieuwe religie te worden. En eerlijk is eerlijk: naast mijn zenbeoefening heb ik mijn hele leven erg veel gesport. Omdat ik het graag doe – vooral als er een spelelement in zit – maar ook omdat ik voelde dat er voor mij een soort ‘redding’ in zat: een plek waar ik mijn eeuwige onrust kan kanaliseren en verwerken. Dus als ik zeg sport als religie is dat niet helemaal badinerend. Een beetje maar. Omdat je de werkelijke bezwering van je onrust daar niet zult vinden.

Die periodes van het-niet-meer-weten dwingen je te stoppen en jezelf fundamentele vragen te stellen. En wat je ook vindt als vervolg: het moet wel echt uit jouzelf komen. Daar kan meditatie van belang zijn: pas op de plaats maken, ruimte scheppen en het licht naar binnen laten schijnen in plaats van het altijd weer buiten jezelf te zoeken naar de ‘oplossing’.
Overigens: ook zen of alle ‘spirituele gedoe’ kan je aardig de neus uitkomen af en toe. In zen wordt dat zeker niet gezien als negatief. Nico Tydeman schreef ergens dat je minstens één keer gewalgd moet hebben van zen. Dat hoort erbij. Hang je ook weer niet op aan dit soort uitspraken, maar de gedachte is helder: weet dat het erbij hoort en ga gewoon door met je beoefening.

Grote twijfel dwingt je terug te gaan naar jezelf, naar de kern van je bestaan en van daaruit weer opnieuw te kijken. En daar kan iets goeds uit voortkomen. Als je het durft uit te houden tenminste en niet te snel grijpt naar de – voor jou – gebruikelijke remedies. Vandaar dat mensen als Jezus vrijwillig de woestijn in trokken en dat Boeddha het woud in trok met alle ontberingen van dien om iets uit te vinden. Dat deed hij pas toen zijn wereld in elkaar gestort was en hij geen rust meer kon vinden in zijn vertrouwde comfortabele situatie. Dat is beslist geen prettige tijd geweest voor hem.
Wellicht dat dit soort voorbeelden ons kunnen helpen om de droogte en daarbij horende dorst en honger uit te houden. In onze omgeving komen we die voorbeelden ook zeker tegen. Kijk maar om je heen. En wat ook kan steunen is: je beoefening, welke ook, trouw blijven en stug doorgaan, ook tegen je gevoelens van zinloosheid in.

Kleine twijfel kan wellicht pas uitgroeien tot Grote Twijfel als we vaker door dit soort periodes heen gaan en gaan zien dat ze erbij horen en we gaan leren ze uit te houden. Zodat er een soort vertrouwen kan ontstaan dat je leven hier niet ophoudt. Als je durft te zien dat af en toe een flink onderuit gaan ook een enorm opschonende werking kan hebben. Mededogen ontstaat ongetwijfeld uit de pijn die we oplopen in ons leven.
Ik hoop dat steeds meer mensen in dit soort momenten het vertrouwen kunnen vinden dat hen kan helpen de sprong te maken van kleine naar Grote Twijfel.