Een man vraagt aan Bankei: ik zou willen stoppen met me alsmaar kwaad maken over van alles en nog wat. Ik ben maar een eenvoudige handelaar, heb vrouw en kinderen en andere mensen die me regelmatig uit mijn vel doen springen. Ik wil dat niet, maar het lukt me maar niet om er een einde aan te maken. Wat kan ik doen?
Afgelopen weken kwam ik een indrukwekkend voorbeeld tegen – ook al is het fictief – van hoe je in het gewoel van de wereld je niet teveel laat meeslepen door je emoties en in het midden blijft: rechtop, waardig, in contact en present. En hoe je van daaruit respons kunt geven in plaats van je gebruikelijke geconditioneerde reactie.
Ik heb het over Thomas Cromwell in de serie Wolf Hall, een TV serie van de BBC, over het tijdperk van Hendrik XIII. Cromwell – die zich als smidszoon(!) opgewerkt heeft tot diens naaste adviseur – wordt in de serie anders geportretteerd dan gebruikelijk. Het is bijzonder om te zien hoe hij zich daadkrachtig, politiek zeer slim maar tegelijk gracieus en met een soort van innerlijke rust beweegt in het slangennest van de Engelse politieke top in die tijd. En daar kon het er heftig aan toe gaan. Vaak wordt hem het vuur flink aan de schenen gelegd en lopen de onderhuidse spanningen flink op.
Er is een adembenemende scene waarin de wispelturige Hendrik de XIII zijn vertrouweling Cromwell ten overstaan van de aanwezige hovelingen – die allemaal jaloers zijn op z’n positie – met donderend verbaal geweld, gezicht tegen gezicht en rondvliegend speeksel – omver probeert te schreeuwen. De spanning knalt van het scherm.
En Cromwell staat daar, blijft de koning aankijken, knippert af en toe met zijn ogen onder de vernedering en het geweld, maar blijft staan en blijft present; althans dat is wat ik zie. En dan plotseling: kruist hij zijn armen voor zijn hoofd tussen hem en de koning en zegt: ’God beware onze koning’ en vervolgens ’en nu: wilt u me excuseren’ en hij loopt om Henry heen weg. Hij laat de koning en de aanwezigen achter in verbijstering. Een fantastische scene! Later bedacht ik: dit is een typisch koan-antwoord, een adequate respons in een onmogelijk situatie waarop geen antwoord mogelijk lijkt. Als je hier gaat denken, ben je verloren. Deze respons kwam voort uit een intuïtieve wijsheid, totaal onbedacht, volstrekt spontaan, uit het niets als het ware. In een korte flashback wordt later duidelijk dat het gebaar van die gekruiste armen uit zijn vroege jeugd komt en precies in dat moment weer bovenkomt.
In deze man wordt iets neergezet wat intrigeert en mij inspireert. Hij heeft heel duidelijke oogmerken, maar tegelijk ook oog voor alles en iedereen, ook zijn vijanden en tegenstrevers. En hij lijkt bereid werkelijk in contact te gaan met alles en iedereen die hij tegenkomt. Hij laat zich nauwelijks meeslepen in emoties en blijft overeind met een ontzagwekkende waardigheid, overigens prachtig gespeeld door de acteur Mark Rylance.
Bemoedigend om te zien, hoe je zo ín de wereld kunt zijn en tegelijk een soort van rust kunt hebben en niet meegesleurd wordt in de emoties van de wereld.
Hoe doe je dat? Kun je eigenlijk wel iets doen? De vraag waarmee dit verhaal begon werd ooit gesteld aan Zenmeester Bankei (1622-1693). Hij geeft een uitgebreid antwoord, dat kortgezegd neerkomt op: we moeten een stapje opzij doen, dat is alles. We dienen onze zelfgerichtheid en onze slechte gewoonten op te geven.
En dat kán omdat ze zijn aangeleerd en niet echt van onszelf zijn. Ze veroorzaken onze karakter’fouten’ en voorzien ons voortdurend van brandstof wat leidt tot een doorlopend ontstekingsgevaar. Soms zijn we een lopend kruitvat: één vonk is dan al voldoende. Een simpel opzij stappen en terugkeren tot je ‘ware natuur – Bankei noemt dat de ongeboren Geest – is voldoende. Bewustzijn dus weer, wakker worden, gewaar zijn, zién.
Met je goede wil emoties onderdrukken of weg willen hebben, werkt niet, dat weten we inmiddels wel zo’n beetje. Ook niet de gedachten die erover ontstaan weg willen hebben. Maar dus ook niet door je er in te laten meeslepen. Kom er maar eens uit.
De enige weg is de weg terug naar onze ware natuur, die niet geconditioneerd is, ongeboren, wat betekent: we kunnen ontspannen. Dat is wat je ziet gebeuren bij de figuur van Cromwell, in deze serie althans. Hij fikst het om onder enorme spanning – in feite staat zijn leven op het spel op dat moment – te blijven staan, te incasseren, ’leeg’ te blijven. En uit die leegte of openheid ontstaat iets dat werkt. Die ongeconditioneerde, ware natuur functioneert en doet wat er te doen is.
Het vertrouwen daarin moet werkelijk diep zitten en groot zijn. Maar interessant is ook dat de druk soms zo groot is, dat je geen tijd hebt om te denken en ‘je ware natuur’ zich vanzelf toont en dat dan het juiste gebaar of woord doet ontstaan.
Zazen is uiteindelijk misschien niet zoveel anders dan dit vertrouwen te laten groeien en te zien dat er inderdaad niet zoveel nodig is. Dat we ons geen bult hoeven te werken. Maar dat in het opzij stappen, we baan geven aan iets dat wijzer en daadkrachtiger is dan wat ik bedenk. Zazen is voorwaarden scheppen opdat dit meer en vaker kan gebeuren en we meer durven te ontspannen in wie we zijn.
(Bericht bewerken)
Zentrum 