Een paar jaar geleden kreeg ik vanuit ‘het niets’ een boek toegestuurd. Het bleek een donatie te zijn van Amaravati Publications en bevatte toespraken van Ajahn Sumedho, een van oorsprong Amerikaanse theravada monnik. Ik heb heel eerlijk gezegd niet zo erg veel op met Theravada Boeddhisme om allerlei redenen, waarvan de meeste vrees ik niets anders zijn dan vooroordelen, voortkomend uit onwetendheid en gemakzucht. Ik keek het dus vluchtig door, zag allerlei Pali terminologie en dacht zoiets van ‘o ja, dat weet ik wel’. Hoe arrogant kun je zijn! Hoezo beginner’s mind? Een van mijn studenten blijkt zijn geschriften te lezen en geeft er hoog van op. Ik herinnerde me het boek en – nieuwsgieriger geworden – ging er opnieuw in lezen. En deze keer was het wel raak en werd ik meteen gepakt door zijn woorden, ook al zijn ze doorspekt met allerlei Pali termen. Meteen al het motto voorin het boek was een hernieuwde eye opener voor me.
Dit gewaarzijn is je toevlucht.
Gewaarzijn van de veranderlijkheid van gevoelens, van houdingen, van stemmingen, van dingen die veranderen en emoties die veranderen.
Blijf daarbij, want het is een toevlucht die onverwoestbaar is.
Dat is niets iets wat verandert.
Het is een toevlucht waarop je kunt vertrouwen.
Het is niet iets wat je creëert: het is geen creatie, het is geen ideaal.
Het is heel praktisch en heel eenvoudig, maar óók
is het heel gemakkelijk over het hoofd te zien of niet op te merken.
Wanneer je opmerkzaam bent, begin je het te zien: het is zoals het is.
Hier staat het weer eens in een paar zinnen: krachtig en simpel. Vooral die zin: dat gewaarzijn je toevlucht kan zijn, hakte er opnieuw weer eens in bij me.
Er is een voortdurend krachtenspel gaande, in de buitenwereld en in onze binnenwereld; vaak kan ik me daaraan onderworpen voelen, alsof ik er geen grip op heb.
Dat klopt ook eigenlijk wel: op veel minder dingen dan we zouden willen, hebben we immers grip. Maar: er is iets dat dit kan waarnemen, kan zien; dat weet kan hebben van wat er gebeurt en de impact die het op me heeft. Sumedho noemt dat hier: gewaarzijn.
Spiritualiteit gaat over het ontdekken, cultiveren en in werking zetten van dit gewaarzijn om van daaruit op een ander manier te kunnen kijken en te leven: minder verkrampt, minder opgeknoopt; vrijer, intenser en warmer. Niet meer vluchtend via allerlei middelen, maar erín gaand.
Zó indringend en soms verpletterend is de wereld, dat we dit gewaarzijn makkelijk vergeten en kwijt raken en ons verliezen in de waan van de wereld. Niet de wereld is overigens de waan, maar zoals ik kíjk: dát is de waan. Gewaarzijn biedt een kans je te bevrijden uit die waan en te zien dat het is zoals het is. Misschien wel het moeilijkste wat er is. Maar we kunnen in ieder geval gewaar worden dat de manier waarop ik kijk op zijn minst enigszins verknipt is. En daar begint de Weg van inzicht.
Dit gewaar zijn is onze toevlucht zegt Sumedho. Als je Boeddhist wordt neem je toevlucht tot de drie juwelen, die eigenlijk niets anders zijn dan dit gewaar zijn bedenk ik me nu. De Boeddha als het gewaarzijn van jezelf als de Boeddha, diegene die in potentie al vrij en verlicht is. De Dharma als het gewaarzijn dat jij de Dharma, het Leven bént. De Sangha als het gewaarzijn van jou als de Sangha: verbonden met alles en iedereen die op deze planeet – en wie weet ook daarbuiten – leeft en iets beoefent.
Gewaar zijn betekent dat je meer bent dan je brein. Het brein dicteert ons in hoge mate, maar er is ook zoiets als dit gewaarzijn, dat kan zien hoe we gedicteerd worden door ons brein; en daarmee is er een ruimte geschapen – hoe klein misschien ook – waarin vrijheid zit.
En daar begint ons werkelijk mens-zijn. Sommigen omschrijven de Weg als de weg naar menswording, of zo je wilt: naar volwassen wording. Niet langer te vluchten in allerlei spelletjes en afleidingen, maar het volle leven durven in te gaan. Gewaarzijn geeft een inkijk, een inzicht in dit volle leven, maakt het zichtbaar en voelbaar.
Gewaarzijn is een zelfstandig naamwoord en tegelijk ook een werkwoord: gewaar zijn. We moeten er ook iets voor doen, anders gebeurt er niets.
Hoe praktisch en eenvoudig het ook is, het vergt bijna altijd een inspanning om tot dit gewaarzijn te komen. Eigenlijk vraagt het alleen maar een stap terug te doen en je tijd te pakken om te kijken en te voelen. En dan begin je het te zien zegt Sumedho: het is wat het is.
Voor alle duidelijkeid: dit gaat niet over defaitisme en fatalisme, maar over realisme, over helderheid, een open blik die bereid is te kijken. En als je ziet dat ‘het is wat het is’ , in alle helderheid, kun je doen wat je wilt of wat je nodig vindt. Dan is je handelen een respons en geen geconditioneerde reactie. En dat zijn echt twee verschillende dingen.
Zentrum 